صدای جعبه جادویی در خدمت دیپلماسی لندن

پرداختن به خباثت‌های انگلیس علیه ملت ایران بدون اشاره به نقش بی‌بی‌سی کاری ناقص است؛ رسانه‌ای که نمی‌توان از نقش بی‌بدیل آن در ایجاد فتنه‌انگیزی و خیانت در ایران چشم‌پوشی کرد و با تورق تاریخ می‌توان فهمید که مشی و روش بی‌بی‌سی از سال ۱۳۲۰ تاکنون هیچ تغییری نکرده است. صدای این جعبه برای مردم ایران جادویی و شگفت‌آور بود و کسی نمی‌دانست این جعبه سخنگو هم می‌تواند در خدمت اهداف استعمار باشد.

رادیو بی‌بی‌سی در آستانه اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰
در سال‏های منتهی به اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ شوروی و انگلستان بر اساس رویه رقابت‌آمیز همیشگی خود در ایران به‌منظور پیگیری سیاست‏های تبلیغاتی خود در طول جنگ جهانی دوم به رسانه برتر روز یعنی رادیو روی آوردند و هرکدام به فاصله اندکی از همدیگر در برنامه‏های رادیویی برون‏مرزی خود بخش فارسی تأسیس کردند. ابتدا شوروی و به فاصله حدود یک سال انگلیس رادیویی به زبان فارسی راه‌اندازی کردند. آلمان هیتلری نیز برای بهره‏گیری از سلاح تبلیغات، رادیو برلین را پایه‌ریزی کرده بود تا افکار عمومی ایرانیان را به سود کشور متبوع خود سوق دهد؛ بنابراین، در سال‌های پایانی عصر رضاشاه رادیو مهم‌ترین رسانه تأثیرگذار در حیات سیاسی و اجتماعی ایران و جهان به شمار می‏رفت. این مسئله درست مقطعی بود که تنها ۲ سال از ورود رادیو به ایران سپری‌شده بود. برنامه‌های گسترش رادیو که یک سال و اندی از عمر آن می‌گذشت با اشغال ایران با مشکل روبه‌رو شد. در این میان «دایره سانسور» نیز با فشار شوروی و انگلستان در اسفند ۱۳۲۰ با حضور نمایندگان این دو کشور، برای سانسور در رادیو و مطبوعات ایران و متحدین شکل گرفت. بی‌بی‌سی فارسی که به رادیو لندن نیز معروف است، از قدیمی‌ترین بخش‌های این رسانه به زبانی غیرانگلیسی است که در دی ۱۳۱۹ / دسامبر ۱۹۴۰ با بودجه وزارت خارجه انگلیس آغاز به کار کرد. توجه به اهمیت راهبردی ایران و نقش تبلیغات در این بخش از جهان، عمده‏ترین مأموریت‌های آن، این بود که ضمن خنثی‏سازی تبلیغات رادیو برلین، برنامه‌هایی در راستای سیاست‌های جنگی دولت بریتانیا و متفقین سازمان دهد و ذهن ایرانیان را آماده برکناری رضاشاه و اشغال ایران کند.

رادیو لندن با پخش مطالبی علیه رضاشاه زمینه اشغال ایران را فراهم می‌کرد و روس‌ها نیز با اعلامیه‌های فارسی که توسط هواپیما‌های جنگنده روی شهر‌های شمالی می‌ریختند، وی را موردانتقاد قرار می‏دادند. درمجموع اهداف و محور‌های برنامه ‏های بخش فارسی رادیو بی‌بی‌سی را در ایام اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ می‏توان به شرح زیر جمع‏بندی کرد: تلاش برای نشان دادن خود به‌عنوان رسانه بی‏طرف در رویداد‌های داخلی ایران در حوزه‌های مختلف؛ مشروعیت بخشیدن به اشغال ایران؛ شکستن مقاومت ایرانیان در مقابل اشغالگران؛ شکل‏دهی افکار عمومی ایرانیان در خصوص منافع متفقین و ایجاد نگاه مثبت نسبت به آنها؛ نقش اطلاعاتی در تمامی بحران‌ها و رویداد‌های سیاسی ایران؛ ایجاد اختلافات قومی و مذهبی در ایران؛ تلاش برای جذب مخاطبان تحصیل‌کرده جامعه ایران به‌ویژه جوانان. رادیو بی‌بی‌سی توانست با مهندسی افکار عمومی ایرانیان در شهریور ۱۳۲۰، با شایعه‏سازی و در هم‌آمیختن برخی واقعیت‌ها با ادعا‌های غیرواقعی، موفق به شکل‌دهی یک واقعیت تاریخی یعنی پایان سلطنت رضاشاه شد. به‌این‌ترتیب که این رادیو نقش عمده‏ای در کنار سایر عوامل در تخریب چهره رضاشاه ایفا کرد تا حدی که آن شایعات به واقعیاتی تاریخی بدل شد و تا سال‌ها بر اذهان ایرانیان سنگینی کرد. بی‌بی‌سی توانست با شگرد‌های جنگ روانی و تبلیغاتی، مقاومت ایرانیان را در برابر قوای اشغالگر بشکند و ذهن آنان را آماده پذیرش اشغال کشورشان از سوی متفقین کند. غیر از رادیو لندن که مرتباً از رضاشاه انتقاد و افکار عمومی ایران را علیه او تحریک می‌کرد، رادیو دهلی و سایر رادیو‌های اقماری انگلیس نیز با رادیو لندن هم‌صدا شده و بستر مناسب و قابل‌پذیرشی برای برکناری و تبعید رضاشاه فراهم آوردند.

خیانت بی‌بی‌سی فارسی به مردم ایران در دوران پهلوی
همان‌طور که اشاره شد، در جریان جنگ دوم جهانی رضاشاه با چرخش به سمت آلمان، در مقابل متفقین قرار گرفت، لذا انگلستان تلاش کرد تا این مهره سوخته را کنار بگذارد. در این حین بی‌بی‌سی مسئول اولیه آماده کردن شرایط برکناری رضاشاه و تحول اوضاع سیاسی به جانشین او شد. در کنار این نقش مهم، بی‌بی‌سی نقش حامی محمدرضا را داشت. چراکه انگلیسی‌ها بقای او را در راستای سیاست‌های خود می‌دیدند؛ لذا این رسانه انگلیسی چشم خود را بر روی تمام اقدامات محمدرضا شاه جز در مقاطعی که انگلستان قصد امتیاز گیری از ایران را داشت، بسته بود؛ یعنی در شرایطی از پهلوی حمایت می‌کرد که بتواند منافع استعماری خود را در ایران پیش ببرد و بتواند از منابع غنی ایران بهره‌مند شود؛ به‌عنوان‌مثال در شکل‌دهی به امارات متحده عربی و قائله سازی در خصوص جزایر سه‌گانه ایران دیده می‌شود.

نقش بی‌بی‌سی در کودتای ۲۸ مرداد و غارت نفت ایران
در جریان ملی شدن نفت، انگلستان که بیشترین زیان را دیده بود تلاش کرد تا بار دیگر نفت ایران را در اختیار خود بگیرد. در سال ۱۳۳۰ در ابتدای ورود هریمن نماینده آمریکا به ایران، انگلیس سعی داشت از طریق حزب توده در خیابان‌های تهران آشوب ایجاد کند. این آشوب در ۲۳ تیر به وجود آمد که طی آن عده‌ای کشته و زخمی شدند. روز ۲۴ تیر رادیو بی‌بی‌سی در تفسیر وقایع ایران گفت: «فاجعه روز یکشنبه نشان داد که دکتر مصدق حاکم و مسلط بر اوضاع نیست و کمونیست‌ها در کمین هستند که ایران را ببلعند و اگر انگلستان پای خود را کنار بکشد کار ایران تمام خواهد شد.» این تبلیغات سوء بر بستر زمینه سیاسی ایران تا زمان سقوط دولت ادامه داشت. در این زمان بی‌بی‌سی سه وظیفه مهم و سرنوشت‌ساز بر عهده داشت:۱- ارتباط میان کودتاچیان و شاه. ۲- ابلاغ پیام رمزی به شاه جهت جلب اعتماد او. ۳- حمایت از کودتاچیان و ضعیف کردن جبهه مصدق با تبلیغات وسیع. بر همین اساس در لندن داربی شر و وودهاوس ترتیبی دادند که برنامه اخبار بی‌بی‌سی که همیشه با عبارت «اکنون نیمه‌شب به‌وقت لندن است» آغاز می‌شد، با عبارت «اکنون دقیقاً نیمه‌شب است» آغاز شود. این علامت رمزی بود برای شاه که انگلیسی‌ها از او حمایت خواهند کرد. رادیوی بی‌بی‌سی فارسی در فاصله ۲۵ تا ۲۸ مرداد همچنان به پخش و انتشار «گفتنی‌های لازم» مشغول بود. بی‌بی‌سی فارسی در شب ۲۸ مرداد در پایان برنامه‌ای که بر ضد مصدق پخش کرد بار دیگر همان شعر فردوسی را یادکرد که در شب ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ آورده بود: